Podatek dochodowy od osób fizycznych (z ang. PIT - personal income tax) jest stosunkowo młodą konstrukcją w europejskich systemach podatkowych. Jest on formą daniny publicznej realizującej najczęściej pozafiskalne funkcje opodatkowania. Jako bezpośrednia forma podatku od dochodów wzbudza silne emocje polityczne pozostając najbardziej „rozpoznawalną” przez obywateli formą obciążeń publiczno - prawnych.
W systemach podatkowych krajów Unii Europejskiej (UE) podatek dochodowy od osób fizycznych jest zarówno ważnym źródłem dochodów budżetowych, jak i instrumentem realizacji funkcji socjalnych, społecznych, stymulacyjnych oraz redystrybucyjnych. Mimo, iż opodatkowanie dochodów osobistych leży w kompetencji każdego z państw członkowskich, w wielu sytuacjach potrzebna jest koordynacja na poziomie unijnym regulacji podatkowych, mająca na celu zapewnienie swobód określonych w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską oraz wyeliminowanie barier podatkowych w ponadgranicznej działalności obywateli państw – członków UE. W szczególności niedopuszczalne jest stosowanie – bezpośredniej, czy pośredniej - dyskryminacji ze względu na narodowość ani też żadnych nieuzasadnionych ograniczeń czterech swobód Rynku Wewnętrznego.
Brak wymogów harmonizacyjnych (z wyjątkiem opodatkowania dochodów z oszczędności) oznacza, iż konstrukcja PIT w krajach członkowskich jest silnie zróżnicowana z uwagi na odmienne uwarunkowania społeczne, polityczne i ekonomiczne. Z drugiej strony pojawia się pytanie, czy harmonizacja tej formy opodatkowania jest w ogóle możliwa, a przy tym celowa? Niewątpliwie zróżnicowany poziom wynagrodzeń, różnice w kształtowaniu podstawy opodatkowania i wysokości podatku, i często odmienne zadania nakładane na podatek dochodowy utrudniają jego ujednolicenie i harmonizację. Wydaje się, więc, że wszelkie próby związane z harmonizacją ww. obciążeń fiskalnych należy rozpocząć od zdefiniowania i ujednolicenia w ramach Unii Europejskiej pojęcia dochodu podatkowego (podstawy opodatkowania).
Niniejsze opracowanie przedstawia historyczny proces ewolucji systemu danin fiskalnych, ze szczególnym uwzględnieniem kształtowania się konstrukcji podatku dochodowego oraz jego typów. Omawia ono ogólne założenia systemów podatkowych krajów Unii Europejskiej, specyfikę podatku dochodowego od osób fizycznych oraz obszar i zakres harmonizacji tej formy opodatkowania. W analizach poświęconych podatkowi dochodowemu szczególną uwagę zwrócono na jego zakres podmiotowy i przedmiotowy, ulgi oraz zwolnienia podatkowe, poziom obciążeń, a także metody zapobiegania podwójnemu opodatkowaniu. W ostatnich częściach opracowania przedstawiono strukturę systemów podatkowych krajów Unii Europejskiej, a na ich tle podobieństwa w konstrukcji podatku dochodowego od osób fizycznych.
Przyjęta formuła opracowania uzasadniona jest szeregiem czynników. Po pierwsze, analiza możliwości asymilacyjnych w podatku dochodowym od osób fizycznych wymaga prezentacji rozwiązań systemowych obowiązujących w poszczególnych państwach UE. Po drugie, diagnoza w postaci identyfikacji funkcjonujących w krajach UE rozwiązań w obszarze opodatkowania podatkiem dochodowym posłuży za punkt wyjścia dla oceny stopnia ich zbieżności oraz ustalenia czynników różnicujących systemy podatkowe państw członkowskich UE. Po trzecie, uzyskana w pierwszych dwóch etapach prac badawczych wiedza posłuży realizacji celu zasadniczego opracowania, tj. weryfikacji realnych możliwości ujednolicenia rozwiązań systemowych w podatku dochodowym od osób fizycznych w przekroju państw – członków UE. Odpowiedź na tak sformułowane pytanie wymaga szczególnej ostrożności. Kluczowym jest, bowiem nie tylko udzielenie odpowiedzi na pytanie o formalną możliwość zasymilowania rozwiązań podatkowych dotyczących PIT w UE, lecz ustalenie zasadności merytorycznej tego zabiegu i wynikających z niego konsekwencji. Sam fakt technicznego ujednolicenia rozwiązań dotyczących podatku dochodowego od osób fizycznych nie może stanowić jedynej determinanty podejmowania decyzji o realizacji tego rodzaju zmian w konstrukcji systemu dochodów publicznych. Konieczna jest w tym względzie obok oczywistego zbadania wpływu na wydajność źródeł dochodów budżetowych[1], analiza m.in. społecznych kosztów i korzyści zmian w systemie podatkowym. Fakt ten jest niesłychanie istotny. System podatkowy, to z jednej strony instrument stabilizacji finansowej państwa, a z drugiej „konstrukt” realizujący szereg funkcji o charakterze pozafiskalnym. Każdorazowa jego modyfikacja przekłada się, więc nie tylko na kwestie wydajności fiskalnej instrumentów dochodowych, ale również na obciążenia tytułami podatkowymi społeczeństwa odpowiednio stymulując lub destymulując jego ekonomiczne zachowania.
